ایام العرباَیّامُ الْعَرَب، عنوانی است که بر جنگ‌ها و کشمکش‌های قبیله‌ای یا قومی عرب پیش از اسلام و صدر اسلام اطلاق می‌شد. ۱ - معنیروایات ایام العرب که از دیرباز تا اوایل عصر اسلامی سینه به سینه نقل می‌شد، مهم‌ترین منبع تحقیق درباره حیات مادی و معنوی عرب جاهلی، از شیوه زندگی و جنگ و صلح گرفته تا افکار و عقاید، روابط اجتماعی و مسائل استقرار و کوچ‌نشینی به شمار می‌رود. عرب پیش از اسلام افزون بر اینکه پیرو هیچ نظام و آیین و قانون مدون و معینی نبود و به اقتضای شرایط دشوار زندگی در عربستان شمالی، معیشت خود را غالباً از راه تهاجم و غارت تأمین می‌کرد، بسیاری از علایق و روابط و عصبیت‌های قومی و شخصی نیز در آن روزگار می‌توانست موجب کین‌ورزی‌ها و شعله‌ور شدن آتش جنگ گردد. [۲]
خفاجی، عبدالمنعم، الشعر الجاهلی، ج۱، ص۹۱-۹۲، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۳]
دلو، برهان‌الدین، جزیره العرب قبل الاسلام، ج۲، ص۳۷۸-۳۷۹، بیروت، ۱۹۸۹م.
عرب این حوادث جنگی را که غالباً به سرعت خاتمه می‌یافت و تنها یک « روز » به درازا می‌کشید، «یوم» می‌خواند. [۴]
بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، ج۱، ص۶۱ -۶۲، بیروت، ۱۹۸۷م.
۱.۱ - نام دیگرلغتشناسان به پیروی از این اطلاق و به استناد اشعار جاهلی یوم را به معنی «واقعه» نیز آورده‌اند و گویا چنین اطلاقی در ادبیات اقوام سامی نیز سابقه داشته است. [۵]
ابن منظور، لسان، ذیل یوم .
[۶]
بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، ج۱، ص۶۰-۶۲، بیروت، ۱۹۸۷م.
[۷]
بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، ج۱، ص۶۵، بیروت، ۱۹۸۷م.
۲ - تعداددر شمار این ایام نیز اختلاف هست و آن‌را از ۷۵۰ تا ۷۰۰، «یوم» شمرده‌اند که البته اخبار همه آن‌ها باقی نمانده، و گفته‌اند آنچه موجود است، اخباری درباره آن دسته از ایام است که از حدود ۱۵۰ سال پیش از اسلام اتفاق افتاده است. ۳ - ویژگیهااین جنگ‌ها که میان تیره‌ها و طوایف مختلف عرب عدنانی (مانند یوم فجار )، یا عدنانیان با قحطانیان (مثلاً یوم خزازی ، یوم بعاث ، یوم البیضاء )، یا عرب با غیرعرب (مانند یوم ذی قار ، میان ایرانیان و عرب‌ها) رخ می‌داد، [۹]
زیدان، جرجی، مؤلفات، ج۱۰، ص۳۰۵-۳۱۰، بیروت، ۱۹۸۲م.
[۱۲]
جاد المولی، محمد احمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیه، «ط»، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه.
[۱۳]
فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیه، ج۱، ص۸۳، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۱۴]
خفاجی، عبدالمنعم، الشعر الجاهلی، ج۱، ص۹۳، بیروت، ۱۹۸۶م.
از لحاظ شدت، وسعت و اهمیت متفاوت بود، اما همه جا خصایصی شبیه به هم داشت و روح فخر و انتقام را در کالبد قبیله برمی‌انگیخت.۴ - تاثیر در ادبیاتآنگاه که جنگجویان تیغ در میان می‌آوردند، شاعران به گاه نبرد در پس‌ِ پشت‌ِ ایشان حماسه‌ها می‌سرودند و دلیران را به قتل و غارت فرا می‌خواندند؛ در حالی که این پیکارها خود از سویی برانگیزاننده احساس و شعور شاعرانه آنان نیز بود. بدین‌گونه، داستان آن «ایام» در حافظه قبیله می‌ماند، به پیروزی‌ها تفاخر می‌کردند و به هنگام شکست، مترصد انتقام می‌ماندند و بدین‌سان، دلاوران عرب رمزی از حیات و بقای قبیله به شمار می‌آمدند. [۱۵]
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۲۴۷، بیروت، ۱۹۷۰م.
[۱۶]
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۳۳۵، بیروت، ۱۹۷۰م.
[۱۷]
خفاجی، عبدالمنعم، الشعر الجاهلی، ج۱، ص۹۴، بیروت، ۱۹۸۶م.
وصف این ایام با دیدگاهی قومی و قبیله‌ای به تدریج بخش عظیمی از ادبیات منسوب به جاهلیت را به خود اختصاص داد، تا آن‌جا که باید گفت تقریباً در شعر همه شاعران بلند آوازه عرب چون اعشی، عنتره، ابن حلّزه، عامر بن طفیل و خنساء و بسیاری دیگر انعکاس یافته است. [۱۸]
جاد المولی، محمد احمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیه، «ط»، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه.
[۱۹]
بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، ج۱، ص۶۶-۶۸، بیروت، ۱۹۸۷م.
۴.۱ - پیش و پس از اسلاماما این روایات که به صورت شعر و قصه نقل می‌شد، در عصر جاهلی از هیچ نظم و ترتیب تاریخی برخوردار نبود. چه، غالباً به نظم بود و بعدها در اوایل عصر اسلامی و رواج کتابت و تدوین روایات، به صورت نثر نیز نگاشته، و گزارش شد. جایگاه ایام در ذهن عرب چنان بود که در صدر اسلام مسلمانان و حتی اصحاب پیامبر (ص) نه فقط در مجالس خود شعر و اخبار آن جنگ‌ها را باز می‌گفتند، [۲۰]
امین، احمد، ضحی الاسلام، ج۱، ص۱۸-۱۹، بیروت، دارالکتاب العربی.
[۲۱]
امین، احمد، ضحی الاسلام، ج۱، ص۶۷، بیروت، دارالکتاب العربی.
بلکه نخستین حوادث جنگی عصر اسلامی - غزوات ، سرایا، جنگ‌های فتوح، پیکارهای داخلی - همچون قادسیه ، صفین و یرموک را هم در زمره ایام العرب قرار دادند. [۲۲]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۳۵۹.
[۲۳]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۵۲۹ به بعد.
[۲۴]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۵۴۰-۵۴۱.
[۲۸]
واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۱، بیروت، ۱۹۸۹م.
[۲۹]
واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، ج۲، ص۶۰۹، بیروت، ۱۹۸۹م.
[۳۰]
واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، ج۲، ص۶۲۰، بیروت، ۱۹۸۹م.
[۳۱]
واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، ج۳، ص۸۸۴، بیروت، ۱۹۸۹م.
به همین سبب، برخی از نویسندگان معاصر، همه جنگ‌های عرب پیش از اسلام و صدر اسلام را با عنوان «ایام» آورده، و آن را به دو گروه: «ایام العرب فی الجاهلیه» و «ایام العرب فی الاسلام» تقسیم کرده‌اند. [۳۲]
ابراهیم، محمدابوالفضل و دیگران، ایام العرب فی الاسلام، ج۱، ص۴۸۸-۴۹۰، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۳۳]
جاد المولی، محمد احمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیه، ج۱، ص۴۲، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه.
[۳۴]
جاد المولی، محمد احمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیه، ج۱، ص۴۶، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه.
[۳۵]
بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، ج۱، ص۶۸، بیروت، ۱۹۸۷م.
۵ - آثار مکتوبتوجه و عنایت عرب را به ایام در عصر کتابت و تدوین روایات از آن‌جا می‌توان دانست که برای اخذ یک روایت درباره آن‌ها رنج‌ها بر خود هموار می‌کردند، و بسیاری از راویان ایام در این دوره که خود از راویان شعر و ادب بودند، می‌کوشیدند آن اخبار را از پیران عرب و راویان قبیله‌ای و بدویان اعماق بادیه که عصر جاهلی را نیز درک کرده بودند، بگیرند. [۳۶]
بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، ج۱، ص۳۲-۳۵، بیروت، ۱۹۸۷م.
بدین‌گونه، روایات بسیاری - منظوم و منثور - گرد آمد و نویسندگان و ادیبان و نسب‌شناسانی چون ابوعبیده معمر بن مثنی ، هشام کلبی ، مداینی، ابن حبیب و دیگران به نگارش آثاری مستقل درباره ایام العرب پرداختند. [۳۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۵۸.
[۳۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۶۰.
[۳۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۸.
[۴۰]
همدانی، حسن، الاکلیل، به کوشش محمد بن علی اکوع، ج۱، ص۲۱۶، قاهره، ۱۹۶۳م.
و «ادب الایام » فصل مهمی از ادب عرب پس از اسلام را به خود اختصاص داد. [۴۱]
ابن عبد ربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، ج۵، ص۱۳۲، بیروت، ۱۴۰۲ق.
[۴۲]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۵، ص۳۴-۶۴، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی.
۶ - تاثیر بر تاریخ اسلامگذشته از اهمیت و نقش ایام در ادبیات جاهلی و اسلامی عرب، این حوادث و شیوه نگرش به آن در تاریخ اسلام و تاریخ‌نگاری اسلامی نیز نقش و تأثیری مهم داشت. پس از دوره اول فتوح بزرگ اسلامی که جنگجویان قبایل آرام گرفتند، عصبیت‌ها و رقابت‌های کهن قبیله‌ای که مدتی خاموش مانده بود، باز در عراق رخ نشان داد. به ویژه بصره و کوفه از اواسط قرن اول به مراکز آشوب‌ها و نزاع‌های قبیله‌ای، در لباس گرایش‌های سیاسی، فرقه‌ای و مذهبی تبدیل گردید. [۴۳]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۲۲- ۳۸.
در این میان راویان نیز با هدف‌هایی گوناگون به نقل و ضبط اخبار جنگ‌های ردّه، فتوح و نزاع‌های داخلی و قبیله‌ای، و حتی جعل این اخبار پرداختند تا نقش قبایل یا خاندان‌ها یا اشخاص خاصی را در این حوادث برجسته کرده، مآثر و افتخارات نوین برای آن‌ها بیافرینند. علاوه بر آنکه تألیف تک‌نگاری‌هایی درباره قبایل عرب - مانند آثار هشام کلبی و هیثم بن عدی [۴۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۸.
[۴۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۲.
و جز آن‌ها ظاهراً نتیجه همین اهداف بوده، جلوه‌گاه برجسته این نگرش را در آثار اخباریان نخستین - مکتب عراق - می‌توان باز یافت که در حقیقت استمرار دیدگاه قبیله‌ای پیش از اسلام نسبت به حوادث، یا ادامه روایات ایام و انساب عرب توسط راویان شعر و اخبار و شیوخ قبایل بود و مستقیماً به ایام العرب متصل می‌شد و البته خصایص عمده آن مانند مبالغه و تفاخر را نیز در خود داشت.۷ - اهمیت مطالعهوجهه نظر قبیله‌ای یا گرایش به ذکر افتخارات قبیله و قوم از مهم‌ترین ویژگی‌های اخباریان اولیه، و روایات آنان دنباله روایات ایام جاهلیت به شمار می‌رود، گرچه مجرای وقوع این حوادث و اسباب و اهداف بروز این ایام اسلامی با ایام‌العرب پیش از اسلام متفاوت بود. از آن سوی، مطالعه خصایص نگارش‌ها و روایات این اخباریان، به ویژه در تک نگاری‌های آن‌ها درباره فتوح و جنگ‌های داخلی، [۴۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۱.
[۴۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۵.
می‌تواند ما را با خصایص روایی اخبارِ ایام العرب پیش از اسلام آشنا گرداند. [۴۸]
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، ج۱، ص۱۵، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۴۹]
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۶-۵۷، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۵۰]
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، ج۱، ص۶۵، تهران، ۱۳۷۵ش.
مثلاً عوانه بن حکم کلبی (د ۱۴۷ق) که بخش بزرگی از روایاتش مربوط به اخبار عرب جاهلی است، به شیوه راویان کهن ایام، در همه اخبار خود، شعر نیز می‌آورده؛ [۵۱]
دوری، عبدالعزیز، بحث فی نشأه علم التاریخ عند العرب، ج۱، ص۳۷، بیروت، ۱۹۸۳م.
یا درباره سیف بن عمر (د ۱۸۰ق) باید گفت که اسلوب ایام العرب در روایات او درباره فتوح اسلامی پیداست؛ و این معنی در روایات نصر بن مزاحم (د ۲۱۲ق) آشکارتر است که شعر و مناظره و خطابه نیز در ذکر جنگ‌های داخلی آورده؛ و یا ابومخنف (د ۱۵۷ق) که روایات او اغلب قبیله‌ای و منقول از راویان ازدی، همدانی، طی، کنده و تمیم، با خصایص نگرش‌های قبیله‌ای یا ایام العرب است. [۵۴]
سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۹-۶۱، تهران، ۱۳۷۵ش.
هم از این‌روست که فهم و درک علل و اسباب بسیاری از جنگ‌ها در عصر اول اسلامی، بدون توجه به خصوصیات، انگیزه‌ها و نتایج ایام‌العرب عصر جاهلی ناممکن است.۸ - فهرست منابع(۱) ابراهیم، محمدابوالفضل و دیگران، ایام العرب فی الاسلام، بیروت، ۱۹۷۳م. (۲) ابن عبد ربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق. (۳) ابن منظور، لسان. (۴) ابن ندیم، الفهرست. (۵) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی. (۶) امین، احمد، ضحی الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی. (۷) برو، توفیق، تاریخ العرب القدیم، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۸) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۱۹۵۶م. (۹) بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، بیروت، ۱۹۸۷م. (۱۰) جاد المولی، محمد احمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیه، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه. (۱۱) خفاجی، عبدالمنعم، الشعر الجاهلی، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۲) دلو، برهان‌الدین، جزیره العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۸۹م. (۱۳) دوری، عبدالعزیز، بحث فی نشأه علم التاریخ عند العرب، بیروت، ۱۹۸۳م. (۱۴) زیدان، جرجی، مؤلفات، بیروت، ۱۹۸۲م. (۱۵) سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۷۵ش. (۱۶) طبری، تاریخ. (۱۷) علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۰م. (۱۸) فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیه، بیروت، ۱۹۸۴م. (۱۹) نصر بن مزاحم، وقعه صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق. (۲۰) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۹م. (۲۱) همدانی، حسن، الاکلیل، به کوشش محمد بن علی اکوع، قاهره، ۱۹۶۳م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ایام العرب»، ج۱۰، ص۴۱۶۸. |